Ұлытаудың табиғи ерекшеліктері
Қазақстанның Ұлытау облысы — елдің орталық бөлігінде орналасқан бірегей және экологиялық алуан түрлі аумақ. Аймақ шамамен 42 мың шаршы шақырым аумақты алып, таулар, дала және шөлейттерді қоса алғанда, тіршілік ету ортасының алуан түрлілігімен сипатталады. Тіршілік ету ортасының бұл әртүрлілігі аймақтың қатал климаттық жағдайларына жақсы бейімделген ерекше флора мен фаунаның дамуына әкелді.
Ұлытау өңірінің бірегей ерекшеліктерінің бірі — оның флорасы болып табылады. Бұл аймақта өсімдіктердің көптеген түрлері бар, олардың көпшілігі тек осы аймақта кездеседі. Ұлытау өңірінің дала өсімдіктеріне түрлі дәнді дақылдар, шөптер мен бұталар (боз өсімдігі, жусан) тән. Аймақ сонымен қатар оның эндемигі және Қазақстанның табиғи мұрасының символы болып табылатын жабайы қызғалдақтармен танымал.
Ұлытау аймағы сонымен қатар алуан түрлі фаунаның, соның ішінде сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген түрлердің отаны болып табылады. Аймақта өмір сүрген көрнекті түрлердің бірі — каспий жолбарысы деп аталатын тұран жолбарысы. Жолбарыстың бұл түрі бір кездері бүкіл Орталық Азияда кең таралған, бірақ 1970 жылдары аң аулау мен тіршілік ету ортасының жоғалуына байланысты жабайы табиғатта жойылып кеткен.
Ұлытау ауданында кездесетін басқа да белгілі түрлерге аймақтың құрғақ далаларына жақсы бейімделген, құрып кету қаупі төнген ақбөкен және көбею кезеңінде аймақта ұя салатын жыртқыш құс дала бүркіті жатады. Бұл аймақта көптеген бауырымен жорғалаушылар мен ұсақ сүтқоректілер, соның ішінде қосаяқтар, кірпілер және кесірткелердің көп түрлері бар.
Ұлытау облысының табиғи мұрасы Қазақстанның мәдени бірегейлігінің маңызды бөлігі болып табылады және болашақ ұрпақ үшін өңірдің флорасы мен фаунасын қорғау бойынша жұмыс жүргізілуде.
Жолбарыс. Тарихқа енген жыртқыш
Тұран жолбарысы бір кездері Орталық Азияның ең көрнекті және айбынды жануарларының бірі болған. Жолбарысқа белгілі бір жерде тұру үшін су көзі қажет болды. Ареалдың солтүстік шекарасындағы жолбарыстардың негізгі мекендейтін жерлерінің бірі Балқаш көлі, сондай-ақ Амудария өзенінің жағалауы және басқа өзендер болды. Түрлі-түсті жүннің арқасында жолбарыс қамыс арасында жасырынатын еді.
Енді тұран жолбарысын Қазақстанның Ұлытау ауданына қайтаруға үндеулер таратылуда.
Бұл жануар санын қалпына келтірудің керемет мүмкіндігі болып көрінгенімен, оған байланысты шешуге қажетті бірқатар мәселелер бар.
[Ескерту: Каспий жолбарыстарының денесінің ірі болуы (ұзындығы 224 см-ге дейін және дене салмағы 240 кг-ға дейін) және төзімділігі туралы дәлелдер сақталған: жануарлар күніне 100 км-ге дейін оңай жүрді.]
Фотосуретке сілтеме: https://wwf.ru/upload/iblock/348/turanskiy2.jpg
Алдымен Тұран жолбарысының жойылу себептерін қарастырайық. Негізгі фактор спорт, жүн саудасы және малды қорғау сияқты себептермен адамдар жүргізген аң аулау болды. Сонымен қатар, ормандардың жойылуы мен ауыл шаруашылығының кеңеюінен тіршілік ету ортасының жоғалуы да жолбарыстың өліміне әкелді. Қазіргі уақытта осы екі факторды да күшейтетін климаттың өзгеруі жолбарысты жабайы табиғатқа қайтаруда қиындық тудыруы мүмкін.
Осыған қарамастан, тұран жолбарысының қайта оралуына әлі де үміт бар. Ірі жыртқыштарды табиғи мекендеу орындарына қайтаруға бағытталған бірнеше сәтті бағдарламалар жүргізілді, олар тұран жолбарысын қалпына келтіруде үлгі бола алады.
Ірі жыртқыштардың реинтродукция бағдарламаларының әлемдік тәжірибелері
Мысалдардың бірі — Ресейге амур жолбарысын қайтару. Амур жолбарысы 1940 жылдары тіршілік ету ортасы мен аңшылықтың жоғалуына байланысты жойылу қаупінде болды, бірақ 1980-1990 жылдардағы сәтті реинтродукция бағдарламасы бұл жануардың көбеюіне әкелді. Бүгінгі таңда Ресейдегі амур жолбарысының саны шамамен 540-қа жетеді.
Бағдарлама бірнеше негізгі стратегияларды қамтыды:
-
Тіршілік ету ортасын қалпына келтіру. Ағаш кесу және басқа да адам әрекеттері салдарынан жойылған амур жолбарысының табиғи мекендеу ортасын қалпына келтіруге күш салынды. Ресей үкіметі амур жолбарысының тіршілік ету ортасын қорғау және одан әрі жоғалуын болдырмау үшін қатаң ережелер енгізді.
-
Қатаң сақтау шаралары. Ресей үкіметі амур жолбарысын заңсыз аң аулаудан қорғау үшін браконьерлікке қарсы қатаң шаралар қабылдады. Сонымен қатар, үкімет амур жолбарысы үшін ұлттық саябақ пен бірнеше қорғалатын табиғи аумақтарды құрды.
-
Тұтқында өсіру бағдарламалары. Табиғатта амур жолбарыстарының санын көбейту үшін тұтқында өсіру бағдарламалары құрылды. Жолбарыстар тұтқында өсірілді, содан кейін мұқият бақыланатын бағдарламалар арқылы жабайы табиғатқа жіберілді.
ТАСС ақпараттық агенттігіне сәйкес, Ресейдегі амур жолбарысының реинтродукция бағдарламасының құны жылына шамамен 1 миллиард рубльге (шамамен 13,7 миллион АҚШ доллары) бағаланады. Бұған тіршілік ету ортасын қалпына келтіру шығындары, табиғатты қорғау шаралары және тұтқында өсіру бағдарламалары кіреді.
Тағы бір мысал — Испаниядағы пиреней сілеусінін қайта енгізу. Пиреней сілеусіні 2000-шы жылдардың басында тіршілік ету ортасының жоғалуына және аңшылыққа байланысты жойылу қаупінде болды, бірақ сәтті реинтродукция бағдарламасы популяцияның көбеюіне әкелді. Бүгінгі таңда Испаниядағы пиреней сілеусіндерінің саны шамамен бір мыңға жетеді. Бағдарламаның жетістігі кешенді тәсілмен түсіндіріледі: пиреней сілеусінінің табиғи мекендеу ортасын қалпына келтіруге күш салынды, оны сақтау үшін қатаң шаралар, соның ішінде браконьерлікпен және заңсыз аңшылықпен күресу жүзеге асырылды және олардың санын көбейту үшін тұтқында өсіру бағдарламалары құрылды.
Еуропалық комиссияның есебіне сәйкес, Испаниядағы пиреней сілеусінінің реинтродукция бағдарламасының құны он жыл ішінде шамамен 90 миллион еуроға (шамамен 108 миллион АҚШ доллары) бағаланады. Бұған тіршілік ету ортасын қалпына келтіру шығындары, табиғатты қорғау шаралары және тұтқында өсіру бағдарламалары кіреді.
Үшінші мысал — АҚШ-тағы сұр қасқырдың реинтродукциясы. Сұр қасқыр 1900 жылдардың басында Америка Құрама Штаттарының батысында жойылды, бірақ 1990 жылдардағы сәтті реинтродукция бағдарламасы популяцияның көбеюіне әкелді. Бүгінгі таңда Америка Құрама Штаттарындағы сұр қасқыр саны шамамен алты мыңға жетеді.
Бағдарлама Испания мен Ресейдің бағдарламаларында қолданған стратегияларды қамтыды: тіршілік ету ортасын қалпына келтіру, қатаң сақтау шаралары және тұтқында өсіру бағдарламалары.
АҚШ-тың балық және жабайы табиғат қызметінің есебіне сәйкес, АҚШ-тағы сұр қасқырды қайта енгізу бағдарламасының құны жылына шамамен 3,5 миллион АҚШ долларын құрайды. Бұған тіршілік ету ортасын қалпына келтіру шығындары, сақтау шаралары және тұтқында өсіру бағдарламалары кіреді.
Бұл бағалаулар толық емес және әр бағдарламаға байланысты барлық шығындарды қамтымауы мүмкін. Сонымен қатар, реинтродукция бағдарламаларының құнында бағдарламаның нақты мақсаттары мен стратегияларына байланысты айырмашылықтар болуы мүмкін.
Бұл бағдарламалар тұран жолбарысын қалпына келтіру үшін құнды сабақтар береді. Олар тіршілік ету ортасын қалпына келтірудің, қатаң сақтау шараларының және жергілікті қауымдастықтардың қатысуының маңыздылығын көрсетеді. Сәтті бағдарламаларды зерттеп, оларды тұран жолбарысының нақты қажеттіліктеріне бейімдей отырып, Қазақстанның Ұлытау өңірінде осы түрдің реинтродукция бағдарламасын жүзеге асыруға болады.
Жолақты жыртқышты қайтаруға бола ма?
Егер тұран жолбарысын Ұлытау ауданына қайтарса, бұл жергілікті экожүйеге оң әсер етеді. Жолбарыстың болуы бұғы сияқты шөпқоректілердің популяциясын бақылауға көмектеседі және бұл өсімдік тіршілігінің жандануына әкеледі. Бұл жолбарысқа ғана емес, сау экожүйеге тәуелді басқа түрлерге де пайдалы болады.
Дегенмен, қайта енгізу орын алмас бұрын шешілуі қажетті мәселелер бар. Олардың бірі — жолбарыстың қолайлы мекендеу ортасын қамтамасыз ету. Ұлытау ауданы жолбарыс соңғы рет осында өмір сүргеннен бері айтарлықтай өзгерістерге ұшырады және тіршілік ету ортасы жолбарыстың қажеттіліктеріне сәйкес келмеуі мүмкін. Сонымен қатар, қазіргі уақытта бұл аймақта адамдар тұрады және реинтродукцияның жергілікті қауымдастықтарға және олардың өмір сүруіне ықтимал әсерлерін ескеру керек.
Тағы бір мәселе — жолбарысты аң аулау мен браконьерліктен қорғау қажеттілігі. Бұл жолбарыстың терісі үшін немесе басқа себептермен оны аулауға немесе өлтіруге жол бермеу үшін қатаң сақтау шараларын және заңдылықты қамтамасыз етуді қажет етеді.
Сондай-ақ, климаттың өзгеруінің жолбарыстың реинтродукциясына ықтимал әсерін ескеру маңызды. Орталық Азия қазірдің өзінде температураның жоғарылауымен және жауын-шашын мөлшерінің өзгеруімен байланысты климат өзгеруінің салдарын бастан кешіруде. Бұл өзгерістер жолбарыс үшін қоректің қолжетімді болуына, сондай-ақ, жолбарыстың өзгеретін жағдайларға бейімделу қабілетіне әсер етуі мүмкін.
Ғылыми зерттеулер Орталық Азияда тұратын жолбарыстардың Ресейдің Қиыр Шығысындағы жолбарыстарға ұқсас генетикалық ерекшеліктері бар екенін көрсетті. Осылайша аймақтағы жойылып кеткен жолбарыс популяциясын қалпына келтіру идеясы пайда болды.
Ресейдің Дүниежүзілік жабайы табиғат қоры (WWF) бастамашылық еткен жобаны 2010 жылы Қазақстан Үкіметі қолдады. Бірақ бағдарламаны бастамас бұрын жыртқыштардың қайтып оралуы мүмкін жерлерді анықтау және түрлі жағдайдағы реинтродукция нәтижелерін зерттеу үшін қосымша ғылыми зерттеулер қажет болды. 2017 жылдың қыркүйегінде WWF пен Қазақстан Үкіметі арасында Қазақстанда жолбарысты қалпына келтіру бағдарламасын іске асыру туралы Меморандумға қол қойылды.
Жолбарыс үшін жаңа үй
Қазақстанның ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жүйесі 2018 жылғы 27 маусымда құрылған жаңа Іле-Балқаш резерватымен толықтырылды. Резерват 415 мың гектардан астам аумақты алып жатыр және табиғи ландшафттардың көптеген түрлерін, соның ішінде Іле өзенінің атырауын, сексеуіл ормандарын және Балқаш көлінің оңтүстік жағалауындағы сулы-батпақты жерлерді қамтиды.
Резерваттың негізгі мақсаты — жолбарыстың тіршілік ету ортасын қамтамасыз ете алатын экожүйені қалпына келтіру. Реинтродукция бағдарламасында сонымен қатар жабайы табиғатты қорғау және жолбарыстардың негізгі олжасы болып табылатын тоғай бұғы, елік және жабайы қабан сияқты тұяқты жануарлардың популяциясын қалпына келтіру шаралары өткізілуде. Құлан, ақбөкен және қарақұйрық сияқты басқа да жануарлардың санын көбейту жұмыстары жүргізілуде.
Резерват аумағына алғашқы амур жолбарыстарын енгізу 2024 жылға жоспарланған. Ғалымдардың болжауы бойынша, 50 жылдан кейін Қазақстанда 150 жолбарыс өмір сүре алады.
Жолбарыстардың ең аз тұрақты популяциясын құру үшін кем дегенде 10 жыл қажет болады, ал бағдарламаның алғашқы 10 жылы 15-20 миллион еуроны құрайды. Бағдарламаны қаржыландыру Қазақстан Республикасының бюджеті, WWF серіктестері мен донорлары есебінен жүргізілетін болады.
Қорытынды
Тұран жолбарысының Қазақстанның Ұлытау облысына оралуы мүмкіндіктер мен проблемаларды білдіреді. Жолбарысты қайта енгізудің ықтимал артықшылықтарына қарамастан, мысалы, жергілікті экожүйені қалпына келтіру және бұл жануар түрін сақтап қалу, шешуді қажет ететін күрделі мәселелер де бар. Оларға жолбарыстың қолайлы мекендеу ортасын қамтамасыз ету, оны аң аулау мен браконьерліктен қорғау және климаттың өзгеруінің ықтимал салдарын азайту кіреді. Осыған қарамастан, мұқият жоспарлау және сақтау шараларын жүзеге асыру арқылы тұран жолбарысын Ұлытау ауданындағы бұрынғы үйіне сәтті қайтаруға болады.
Дереккөз: Дүниежүзілік жабайы табиғат қоры (WWF)
