Қазақстан кең және алуан түрлі ландшафттары бар ел, көптеген жабайы жануарлардың, соның ішінде дала қыранының отаны болып табылады. Алайда, тіршілік ету ортасының жойылуына және қазіргі инфрақұрылымның қауіп-қатеріне байланысты құстардың тағдырына қауіп төніп тұр.
Бұл мақалада біз Қазақстандағы дала қыранының популяциясын сақтауға бағытталған шараларды қарастырамыз. Құстарды қорғау корольдік қоғамының (RSPB) түрді қалпына келтірудің аға маманы Дженни Вестон арқылы осы құстарды сақтаудағы халықаралық ынтымақтастық қиындықтарын, бастамаларын және маңызды рөлін қарастырамыз.
Дала қыраны — жыртқыш құс және Қазақстанның бай мәдени мұрасының символы, оның болашағы табиғатты қорғау жұмыстарының сәттілігіне байланысты болып тұр.
1. Дженни, қалай сіз жыртқыш құстарды сақтау бойынша сарапшы болдыңыз және сізді Қазақстанға не әкелді?
Жиырма жылға жуық уақыт бойы мен ірі жыртқыштармен, атап айтқанда қызыл батпырауықтармен, қырандармен және құладындармен айналысамын, Құстарды қорғау корольдік қоғамында (RSPB) және Шотландиялық жыртқыш құстарды зерттеу топтарында қоғамдық бастамада жұмыс істедім. Осы уақыт ішінде мен Ұлыбританияда және басқа елдерде реинтродукция, далалық мониторинг және спутниктік таңбалау жобаларына қатыстым. Сондай-ақ, Халықаралық табиғатты қорғау одағы (ХТҚО) жұртшы мамандары тобының мүшесімін, «Египет жұртшысының жаңа өмірі» жобасын, Египет жұртшысының ұшу жолын сақтау бойынша жоспарына және жұртшылардың бірнеше түрін сақтау бойынша іс-шаралар жоспарына шолу жасаймын. Осыған дейін көптеген конференцияларда баяндама жасадым. Дегенмен, Қазақстанға бұл сапар «Палеарктика қырандары» конференциясына қатысумен байланысты, осы аймақтағы қырандармен жұмыс істеу туралы көбірек біліп, біліммен алмасқым келеді..
2. Орталық Азиядағы, атап айтқанда, Қазақстандағы дала қырандарының алдында тұрған негізгі проблемалар мен сын-қатерлер қандай?
Өкінішке орай, 2000 жылдан бастап дала қырандарының саны бүкіл тіршілік ету ортасында 48%-ға азайды және оның жойылып кету қаупі бар. Дала қыраны, аты айтып тұрғандай, шалғындарда тұрады және әдетте жерге ұя салады. Еуропа мен Орталық Азиядағы ауыл шаруашылығының күшеюі дала бүркіттерінің тіршілік ету ортасының едәуір бөлігінің жойылуына және тиіндер мен тышқандар сияқты түрлердің популяциясының азаюына әкелді.
Қазақстанда дала қырандары санының азаюының негізгі себебі оқшауланбаған электр беру желілерінің тіректерінде тоққа соғылуы болып табылады, бұл көптеген басқа ірі қоныс аударатын құстарға да қауіп төндіреді.
Қазақстанның Биоалуантүрлілігін Сақтау Қауымдастығының (ҚБСҚ) басшылығымен, Ұлыбритания Елшілігімен және RSPB-мен серіктестікте біз арнайы әзірленген құралдардың көмегімен Батыс Қазақстандағы «Бөкей Орда» жаңа мемлекеттік қорғалатын аумағындағы электр беру желілерін кешенді зерттеу арқылы дала қырандарының электр тоғымен зақымдануының әсерін бағалаймыз деп үміттенеміз. Қорық қызметкерлері осы құралдармен жұмыс істеуге үйретіледі және жиналған деректер құстардың өлуіне жол бермеу үшін оқшаулауды қажет ететін электр желілерін анықтауға көмектеседі.
3. Бұл жобада Ұлыбритания Елшілігі мен Құстарды қорғау корольдік қоғамының (RSPB) рөлі қандай? Күш біріктіруге не түрткі болды?
Елшіліктің қазақстандық және британдық қарым-қатынастарын қолдауы, жомарт қаржыландыруы RSPB-ге Қазақстанның ең танымал ұлттық табиғат қорғау ұйымы ҚБСҚ-мен ынтымақтастықты жалғастыруға мүмкіндік берді. RSPB ҚБСҚ-мен құстарды және басқа да маңызды жабайы табиғат объектілерін сақтау саласында 2005 жылы Қазақстанның маңызды орнитологиялық аумақтарының бірінші тізімін жасаған кезден бастап ынтымақтасады. Біздің рөліміз қоршаған ортаны қалпына келтіру жөніндегі қызметтерде ҚБСҚ-ға техникалық және қаржылық қолдау көрсету болып табылады.
Дала қырандарының популяциясын қалпына келтірудегі біздің бірлескен мотивациямыз олардың экологиялық маңыздылығында. Бұл қырандар жоғары санаттағы жыртқыштар ретінде сау экожүйенің маңызды бөлігі болып табылады. Дала қыранының мәдени маңызы да бар: ол Қазақстанның Мемлекеттік туында бейнеленген және қазақ өнерінде, оның ішінде дәстүрлі тоқыма және кесте тігуде кең таралған бейне болып табылады. Қазақстанда әлемдегі барлық ұя салатын дала қырандарының 60-85% мекендейді.
4. Орталық Азия ұшу жолы туралы толығырақ айта аласыз ба? Неліктен оны сақтау аймақтың экожүйесі үшін соншалықты маңызды?
Орталық Азия ұшу жолы — Арктикадан Үнді мұхитына дейін 30 елге созылатын Еуразияның кең аумағын қамтитын маңызды көші-қон бағыты. Ол Сібірдегі көбею жерлерін Батыс және Оңтүстік Азиядағы қыстайтын жерлермен байланыстырады. Ол арқылы қоныс аударатын су құстарының 182 түрінің, оның ішінде жойылып кету қаупі төнген және оған жақын 29 түрдің маусымдық жолдары өтеді.
Ұшу жолын сақтауға бағытталған табиғатты қорғау шаралары бірнеше себептерге байланысты қажет. Біріншіден, бұл көші-қон бағыты мыңдаған шақырымға созылатын құстар үшін табиғи көпір болып табылады, олардың азық-түлік, демалыс және ұйықтау орындары, көбею жерлері, ішуге және шомылуға арналған тұщы су сияқты маңызды ресурстарға қолжетімділігі арқылы олардың өмір сүруін қамтамасыз етеді. Екіншіден, Орталық Азия ұшу жолын сақтау экожүйелердің жалпы сауығуына, оның ішінде өсімдіктердің тозаңдануына және тұқымдардың таралуына ықпал етеді, бұл ортаның табиғи қалпына келуіне ықпал етеді.
Ақырында, ұшу жолы оның жолында тұратын халық үшін мәдени және экономикалық құндылықты білдіреді. Мысалы, қоныс аударатын құстардың аялдамаларында орнитологиялық туризм өркендейді.
5. Жоба Қазақстанның ауылдық аудандарының энергетикалық тұрақтылығын арттыруға қандай үлес қосады? Бұл мәселеге көзқарасыңыздың ерекшелігі неде?
Құстардың электр тоғынан өлуі қоғамға табиғатты қорғау тұрғысынан ғана әсер етпейді. Электрмен жабдықтаудағы үзілістер кәсіпорындардың, мекемелердің және ауылдық елді мекендердің жұмысын бұзады, айтарлықтай экономикалық шығындарға және қоршаған ортаны ластайтын қымбат генераторларды пайдаланудың артуына әкеледі. Дала қырандарын және қоғамның энергетикалық тұрақтылығын сақтау үшін инфрақұрылымды жедел қорғау және өзгерту қажет.
6. Электр желілерін жаңартудан қандай әсер күтіледі? Мұндай бастамаларды басқа елдерде сәтті жүзеге асырудың мысалдары бар ма?
Жыртқыштар мен басқа құстардың электр тоғынан өлуі бүкіл әлемде қауіп төндіреді және бірқатар елдерде популяциялардың экологиялық жағдайын жақсарту және энергетикалық қауіпсіздікті арттыру мақсатында тіректерді оқшаулау жобалары сәтті жүзеге асырылуда. Мысалы, Моңғолияда бүкіл ел бойынша тіректерді кеңінен оқшаулау жүргізілді, бұл ең алдымен ителгі сақтауға бағытталған. Нәтижесінде өңделген тіректерде қаза тапқан ителгі саны 97%-ға азайды. Египет жұртшысын сақтау бойынша New LIFE жобасы 2849 км электр желілері зерттеліп, 1500 тірек оқшауланды. Бұл кейінгі зерттеулерде табылған мәйіттердің санын нөлге дейін төмендетуге мүмкіндік берді.
7. Сіздің «Палеарктика қырандары: зерттеу және қорғау» халықаралық ғылыми-практикалық конференциясына қатысуыңыз тәжірибе мен білім алмасуды білдіреді. Ұлыбританияға қандай жаңа идеялар немесе әдістер әкелесіз?
Палеарктика қырандарымен жұмыс істейтін табиғатты қорғау мамандарын тыңдау шабыттандырды. Бұл, әсіресе, түрдің сақталуына ықпал ететін кешенді талдау жүргізу үшін мәліметтер алмасу жүзеге асырылатын жобаларға қатысты. Сондай-ақ, қырандарға төнетін қауіптер олардың ауқымына байланысты өзгеретінін білу қызықты болды, сондықтан табиғатты қорғауда нақты мақсат қою өте маңызды.
RSPB ұйымы BirdLife International, Қазақстан даласын қорғау сияқты жұмыстарды жүргізуге көмектесетін табиғатты қорғау ұйымдарының дүниежүзілік серіктестігінде жетекші рөл атқарады. Біз алған тәжірибе бүкіл әлем бойынша серіктестердің табиғатты қорғау қызметіне әсер етуі мүмкін.
8. Сіздің жұмысыңызда халықаралық табиғатты қорғау келісімдері қандай орын алады? Қалай Қазақстан осы келісімдердің белсенді қатысушысы бола алады?
Халықаралық табиғатты қорғау келісімдері жаһандық табиғатты қорғауда орталық рөл атқарады. Олар ғылыми нәтижелермен мемлекеттік қызметкерлер және саясаткерлермен бөлісуге мүмкіндік береді, содан кейін жұмысқа нақты мақсаттар қою арқылы ұлттық және халықаралық табиғатты қорғау міндеттемелерінің орындалуына әсер етеді. ҚБСҚ-дағы әріптестермен бірге біз Қазақстан Үкіметіне халықаралық келісімдерге қол қоюда және олардың талаптарын орындауда қолдау көрсетеміз. Олардың қатарында көші-қон түрлері жөніндегі Конвенцияның құралы болып табылатын Жыртқыш құстар бойынша өзара түсіністік туралы меморандум және жыртқыш құстарды сақтау жөніндегі жұмыстардың барысын талдау және болашақ басымдықтар жөнінде келісу үшін оған қол қойған тараптар мен әріптестерді шақыру бар.
9. Осы жобаны аяқтағаннан кейін жоспарларыңыз қандай? Қазақстанмен табиғатты қорғау саласында ұзақ мерзімді ынтымақтастық мүмкіндігі бар ма?
Бұл жоба Қазақстанның ауылдық жерлерінде жыртқыш құстарды сақтауға және электр қуатының үзілуін азайтуға бағытталған жаңа жобаларды әзірлеу үшін жасалған. Жаңадан құрылған survey123 қосымшасын қазақ және орыс тілдерінде қолдануға үйрету нәтижелері ел ауқымында қорғалатын аумақтарда және одан тыс жерлерде азаматтық ғылымды, кәсіби зерттеулер мен мониторингті дамытуға мүмкіндік береді. Бұл деректерді жинауды және оларды талдауды жақсартуға мүмкіндік береді, орта мерзімді перспективада Қазақстанның мемлекеттік органдарының, жеке сектор компанияларының, инвесторлардың энергетика саласында табиғат қорғау іс-әрекеттері үшін негіз болады. ҚБСҚ және RSPB дала қыранын мәдени рәміз ретінде және сау дала шалғындарының құнды түрі-индикаторы ретінде сақтау бойынша ұзақ мерзімді стратегиялық міндеттемелерді өз мойнына алды. Осылайша, бұл жоба болашаққа бағытталған кешенді бағдарламада бірінші болады.
10. Қазақстан тұрғындарына және Орталық Азияның басқа елдеріне өздерінің бірегей табиғи ортасын сақтау және қорғау үшін не ұсынар едіңіз?
Қазақстан биоәртүрлілікті сақтауда айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізді, бұған мемлекеттік қорғалатын табиғи аумақтардың кең желісі, ҚБСҚ сияқты қоғамдық ұйымдармен ынтымақтастық және елдің дала, шөлейт, таулы және сулы-батпақты экожүйелерінде жабайы табиғаттың маңызды өкілдерінің елеулі қатысуы дәлел.
Алайда, биоалуантүрлілік пен климат дағдарыстарының шиеленісуі жағдайында барлық елдер, соның ішінде Қазақстан да одан да маңызды шаралар қабылдау қажет. 2022 жылы Қазақстан 190-нан астам мемлекетпен қатар қабылдаған Куньмин-Монреаль биоәртүрлілікті сақтау жөніндегі жаһандық бағдарлама түрлердің және биоәртүрліліктің неғұрлым ауқымды жоғалуын болдырмау бойынша 23 міндет белгілейді. Олар қоршаған ортаны сақтау үшін ең жақсы нұсқаулық болып табылады, соның ішінде 2030 жылға қарай құрлық пен теңіздердің кем дегенде 30%-ы сақтау, тамақ қалдықтары мен шамадан тыс тұтынуды азайту және жергілікті халықтар мен қауымдастықтарды қоршаған ортаны басқару мен шешім қабылдауға тарту.
Қазақстанда дала қырандарын сақтау үшін күрес — бұл жеке түр үшін күрес қана бола қоймай, бұл биоалуантүрлілік пен экологиялық тепе-теңдік үшін үлкен күрестің дәлелі. ҚБСҚ, RSPB және Ұлыбритания елшілігін қоса алғанда, ұйымдардың бірлескен күш-жігері жаһандық экологиялық мәселелерді шешуде халықаралық ынтымақтастықтың маңыздылығын атап көрсетеді. Бұл жоба жүзеге асырылғанда ол дала қырандарыі үшін үміт шамы ғана бола қоймай, сонымен қатар бүкіл әлем бойынша табиғатты қорғау күш-жігерінің үлгісі болады. Қазақстандағы дала қыранының тарихы біздің табиғат алдындағы жауапкершілігімізді және жаһандық экожүйелеріміздің өзара байланысын еске салады.
