Қонақжайлылық дәстүрі

Қазақтар сәлемдесуге ерекше көңіл бөледі. Кездесуде қонақтар келесі этикетті ұстануға тырысады. Қонақтар үйге немесе пәтерге кіргеннен кейін, үй иесі немесе басқа отбасы мүшелері сыртқы киімдерін шешуге көмектеседі. Оларды жылы қарсы алып, ең жақсы бөлме – қонақ бөлмеге шақырады, сонымен бірге отбасы мүшелерімен таныстырады немесе сәлемдестіреді.

Қонақтарды қарсы алу және шығарып салу кезінде қазақтың сәлемдесуі, кездесу барысындағы сыпайылықтарының негізгі жиынтығы исламмен байланысты жалпы қабылданған дәстүрлі Орта Азиялық немесе шығыс рәсімдерінен еш айырмашылығы жоқ. Егде жастағы, орта жастағы және жас ер адамдармен кездесудің әдеттегі сәлемдесу формуласы – мұсылманша сәлемдесу – «Ас-саламалейкум!» (араб тілінен алғанда «Тыныштық тілеймін!»), міндетті жауабы «Уа-алейкум ас-салам!» (араб тілінен алғанда «Сізге де тыныштық тілеймін»).

Әдетте үй иесі қонақтармен қол алысып, иіліп сәлемдеседі. Қол алысып амандасқанда әуелі кішісі үлкеніне, балалар мен жастар ересектерге, әйелдер ерлерге қол береді. Кейде жастар мен орта буын өкілдері, ерлер болсын, әйелдер болсын, бейтарап «Сәлем!» деп амандасады. Осы орайда әдетте ауызша амандаса келе қос қолдап немесе бір қолын беріп сәлемдеседі, егер көріспегелі көп болса, құшақтасып, сүйісіп амандасады.

Әйелдердің арасында келесі сәлемдесу кеңінен таралған: «Сәлем бердік!», «Сәлеметсіз бе!». Күндіз көріскен кезде «Қайырлы күн!», ал кешке «Қайырлы кеш!» деп сәлемдеседі. Олар сондай-ақ таныстық немесе туыстық дәрежесіне қарай қол алысады немесе құшақтасады.

Үй иелері сәлемдесуге жауап қату кезінде «Қош келдіңіз, кіріңіз, төрлетіңіз!» дейді.
Шақырылған қонақтар құр қол келмейді. Әдетте мерекенің маңыздылығына және иелеріне жақындығына байланысты ерекше назар аударудың белгісі ретінде сыйлықтар әртүрлі болуы мүмкін, бірақ ол міндетті емес. Сыйлықтың өзіне келетін болсақ, қалада негізінен гүл немесе қымбат қораптағы кәмпиттер беріледі, егер отбасында кішкентай балалар болса, олар да ұмыт қалмайды.

Ауыл тұрғындары үй иесіне кәмпиттер, мата кесінділері және балаларға базарлық әкеледі. Мұнда үйлену тойы немесе мерейтой жайлы айтылып отырған жоқ, ондай жағдайда ірі әрі салмақты сыйлықтар беріледі.

Шақырылғандар, әдетте, қонақ бөлмесінде немесе залда жайғасады. Барлық бөлмелер таза және ұқыпты болу үшін алдын ала тазаланады. Жақын туыстарын таныстырады.
Салтанатты дастарқанның басына үй иелері қонақтарды туыстық дәрежесі, жасы, әлеуметтік мәртебесі немесе қоғамдық жағдайы бойынша орналастырады. Үстелге бірінші болып қарттар немесе егде жастағы адамдар өтеді. Оларға мүмкіндігінше ең құрметті орын – төрден орын беріледі. Басқа қонақтар жоғарыда көрсетілген өлшемшарттарға сәйкес қалған орындарға алады.

Оңтүстік және ішінара Батыс Қазақстанда басқа өңірлерден айырмашылығы – әйелдер есікке қарай отырады, ал ең үлкені еркектерге жақын жайғасады, басқа жағдайларда, егер мүмкіндік болса, бөлек бөлмеде отырады.

Кеш келген қонақты қатысушылар басқаша қабылдайды. Егер бұл оларға тең адам болса немесе олармен қарым-қатынас өте жақын болмаса, онда отырғандар орнынан сәл көтеріліп, тұруды имитациялайды. Сонымен бірге, жаңадан кірген адам, егер ол ыңғайлы болса, барлық отырған ер адамдармен қол ұстасып амандасады және біз бұрын айтқан сәлемдесу формулаларын айтады. Үстел этикеті оған қатысушылардың біреуінің жанында ұзақ уақыт тұруға мүмкіндік бермейді, тіпті егер бұл адам оны қатты қызықтырса. Басқа жағдайларда, жиналғандардың саны көп болған кезде және қол алысу рәсімі тым көп уақытты алуы мүмкін, ол барлығын бас изеп қарсы алады, өзіне ұсынылған орынға отырады, содан кейін ғана жақын отырған қонақтармен қол алысады.

Белгілі және өте құрметті немесе қарт адам кешігіп келгенде, бәрі орнынан тұрып, оны құрметті орынға отырғызуға тырысады. Ол сондай-ақ қонақтарды бірінші болып қарсы алады, содан кейін көрсетілген жерге отырады. Барлық жағдайда иелері үстелге соңғы отырады.

Қазіргі уақытта, өткен жылдардан айырмашылығы, қонақтарды қабылдаудың екі нұсқасы бар. Біріншісі – дәстүрлі принцип бойынша отыру-бөлменің бүкіл периметрі бойынша қабырғалар бойымен, бөлменің ортасын бос қалдырып, дастархан жайылатын жерде-еденде, төрт-бес адамнан тұратын топтар құрып, аяқтарын айқастырып, тізелерін еденге басу әдетке айналған ("молда құрып" – мұсылман тілінде).

Бірінші нұсқа негізінен ауылдық жерлерде кең таралған, оны ыдыс-аяқ орналастырылатын төмен үстелмен толықтыруға болады. Мұндай жағдайда еден зауыттық немесе қолдан жасалған кілеммен (кильмен), өрнектелген киіз кілеммен (текемет – ою – өрнекпен, сырмақ-инкрустация техникасымен жасалған), сондай-ақ жекелеген өрнектелген жолақтардан тігілген тоқылған кілеммен (алаша) жабылады. Еденге ыңғайлы отыру үшін шынтақ пен Арқаның астына жастықтар қолданылады. Аталған бұйымдар түрлі-түсті заттардан тігілген көрпелермен толықтырылады (құрақ көрпе).

Мұндай патч өнімдері Орталық Азияда кең таралған. Олар ежелгі уақытта сиқырлы қасиеттерге ие болған, матаның көптеген ұсақ бөліктерінен алынған заттар олардың иесінің көптеген ұрпақтарын, малдарын өсіруге, мүліктерін көбейтуге ықпал етеді деп сенген.

Қонақтарды қабылдау кезінде қолданылатын этикет ережелері негізінен Қазақстанның барлық өңірлерінде бірдей болғанымен, жергілікті нұсқалар да бар. Оңтүстік Қазақстанда, сондай-ақ оралмандар Орта Азия, Түркия, Иран және Ауғанстан республикаларынан көшіп келген батыс және басқа да оңтүстік облыстарда қонақтардың жыныстық-жас қағидаты бойынша бөлек отыруын әлі де байқауға болады: Аға, орта және жас ұрпақ өкілдері бөлек; мужчинерден бөлек отырған әйелдерде де. Бұл бір немесе бірнеше отбасын шақырған кезде, тар жағдайда ғана ескерілмейді.
Екінші жағынан, республиканың солтүстік, шығыс, орталық аймақтарында бұрынғы жыныстық-жас сегрегациясының мұндай қатаң сақталуы жоқ.

Екінші нұсқа. Қалаларда, сондай – ақ аудан орталықтарында қонақтарды еуропалық стандарт бойынша-үлкен үстелге отырғызу әдетке айналған. Үлкен диван, креслолар мен орындықтар көбінесе үстелдің екі жағында отыратын орын ретінде қолданылады.

Отырар алдында иесі қонақтарға қолдарын жууды ұсынады. Ауылдық жерлерде отбасы басшысының балаларының бірі қонақтарды айналып өтіп, суын кумганнан бассейнмен құяды – тамақтанар алдында және кейін. Қалалық пәтерде оңайырақ, қолыңызды жуынатын бөлмеде жууға болады.