Жақында Мәжіліске жолдаған жолдауында ҚР Ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбек жас ғалымдар еліміздің қарқынды дамып келе жатқан ғылыми зерттеу саласына қосқан үлесінің маңыздылығын атап өтіп, Қазақстандағы ғылыми саланың ағымдағы жай-күйін атап өтті. Қазір Қазақстанда 22,5 мың ғылыми қызметкер жұмыс істейді, олардың ішінде 37% ғылыми және академиялық дәрежеге ие, бұл 2022 жылдан бастап 2% ұлғайғанын білдіреді.
Зерттеушілердің 35 жасқа дейінгілері 34% құрайды екен, 43% үлесінде 35-54 жас санатында, ал 23% үлесінде 55 жастан асқандар, бұл жастардың айтарлықтай үлесін көрсетеді. Осыған қарамастан, ғылыми-зерттеу институттарында жетекші кадрлардың қартаю үрдісі байқалады.
Министр еліміздегі ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық қызметпен айналысатын ұйымдарға қатысты статистикамен де бөлісті. Бүгін мұндай ұйымдардың 414 бар, олардың тек 26% ғана мемлекеттік сектор шеңберінде жұмыс істейді, 43% ғылыми зерттеулерге белсенді инвестиция салатын кәсіпкерлік ұйымдар құрайды, бұл бизнестің осы салаға қызығушылығының артып келе жатқанын көрсетеді.
Қазақстан өз ғалымдарын мақтан тұтады, олар маңызды жаңалықтар ашып, әлемдік ғылымға үлес қосады. Қазіргі Қазақстанның ғылыми жетістіктері парағын ашып, еліміздің сегіз жарқын ғалымының тізіміне кім кіретінін білейік.
Ратбай Мырзакулов
Ратбай Мырзақұлов — теориялық физика саласындағы көрнекті ғалым, гравитация теориясы мен космологияға қатысты бірқатар еңбектердің авторы болды. Қазір «Мырзақұлов теңдеулері» деп аталатын интегралданатын сызықтық емес теңдеулер саласындағы жаңалықтары үшін ол кеңінен танылды. Бұл тұжырымдар Қазақстанда да, одан тыс жерлерде де физика мен математиканың дамуына айтарлықтай серпін берді. Ол ғаламның жеделдетілген кеңеюін және Эйнштейн теориясының модификация мүмкіндіктерін зерттеумен белсенді айналысады.
2022 жылы оның еңбектері физика және астрономия бойынша халықаралық Scopus сыйлығымен марапатталды. Қазір ғалымның Scopus бойынша Хирш индексі 47 тең, бұл оның ғылыми қоғамдастыққа қосқан зор үлесін көрсетеді. Жақында Мырзақұлов әлемдегі ең беделді ғалымдардың 2% рейтингіне, сондай-ақ 2021 жылы және ғылым тарихында ең көп дәйексөз келтірілген ғалымдар тізіміне енгізілді.
Талғат Мұсабаев
Ғарышкер Талғат Мұсабаев халықаралық ғарыш агенттіктерімен ынтымақтастық және жас ғарышкерлерді оқыту бойынша жұмыс жасай отырып, Қазақстанның ғарыш бағдарламасын дамытуға үлесін қосты.
Ол Мәскеу авиациялық институтында білім алды, онда ғарыштық бағыттағы жүйелердің сенімділігі мен тиімділігіне назар аудара отырып, кандидаттық және докторлық диссертацияларды сәтті қорғады.
90-жылдардың ортасында Мұсабаев ғарыш саяхатын «Союз ТМ-19» ғарыш кемесінде бортинженер ретінде жасады, «Мир» орбиталық станциясын жөндеу бойынша маңызды миссияларға қатысты. Бұл кезең ерекше болды, өйткені Қазақстан өз тәуелсіздігін алды және оның егемен Қазақстан Республикасының ғарышкері мәртебесі ел үшін жаңа бастаманың символы болды. Ресей Қарулы Күштерінде қызмет еткен Мұсабаев өз елін ашық кеңістікте таныстырған алғашқы қазақстандық болды.
Осы жылдар ішінде Мұсабаев бір жылға жуық уақытқа созылатын үш ғарыштық ұшуды және жеті ғарыштық серуенді қоса алғанда, үлкен тәжірибе жинақтады. Оның басшылығымен Қазақстанның Ұлттық ғарыш агенттігі (ҚР ҰКА) басқа елдер ондаған жылдар бойы жететін даму жолынан өтті. Мұсабаев инновациялық спутниктік жүйелер мен жерүсті басқару кешендерін құруға, ғарыш технологиялары саласындағы көрнекті мамандарды даярлауға ықпал ете отырып, елдің ғарыш инфрақұрылымын дамытуға айтарлықтай әсер етті.
Айдархан Каимов
Айдархан Каимов ақпараттық қауіпсіздік саласындағы ғылым докторы дәрежесіне ие және СДУ профессоры қызметін атқарады. Каимов ақпараттық технологиялар және робототехника доменінде 40 астам ғылыми еңбектердің авторы, сондай-ақ, бес патенттік инновация авторы болып табылады.
Ол мектеп оқушыларын, студенттерді және корпоративтік қызметкерлерді қамтитын инновациялық оқыту әдістемесін әзірлеуде шешуші рөл атқарды. Бұл әдіс сәтті болды, оны 856-дан астам студент аяқтап, Қазақстанның және әлемнің жетекші компанияларына жұмысқа орналасты.
Оның ғылыми саладағы жетістіктері тек Отанында ғана емес, Еуропа мен АҚШ-ты қоса алғанда, халықаралық қоғамдастықта да танылды. Оның ғылыми жұмыстары жаһандық ауқымда бағаланады, ал әлемдік университеттер мен ғылыми орталықтардың премьер-лигасымен орнатқан әріптестік қарым-қатынасы оның Қазақстандағы ғылыми зерттеулер мен білім беру саласына қосқан үлесін көрсетеді.
Серік Фазылов
Серік Фазылов, профессор және химия ғылымдарының докторы, Қазақстандағы химия саласындағы көрнекті ғалым. Оның зерттеу қызметі органикалық синтезді, табиғи компоненттер химиясын және физиологиялық белсенді заттарды терең талдауды қамтиды. Ол медицина ғылымында белгілі цитизин және хинин сияқты алкалоидтарға негізделген жаңа биоактивті қосылыстарды әзірлеумен белсенді айналысады. Әріптестерімен бірге Фазылов алынған алкалоидтар туындыларының химиялық ерекшеліктері мен кеңістіктік құрылымдарын зерттеп, ғылыми қауымдастық үшін жаңа жолдар ашты.
Оның библиографиясында 100-ден астам ғылыми еңбектер, оның ішінде ғылыми зерттеулерінің нәтижелерін көрсететін үш монография бар.
Профессор Фазылов Қазақстанның аграрлық ғылымдар саласындағы инновацияларды әзірлеуге де белсенді қатысады. Атап айтқанда, ол Органикалық синтез және көмір химиясы институтының ғалымдар тобының жетекшісі болып, «Гуминт» композициялық тыңайтқышын жасады, оның формуласы қажетті макроэлементтер құрамын реттей отырып, нақты аграрлық қажеттіліктерге бейімдеуге мүмкіндік береді. Тауық көңінен және көмір өнеркәсібінің қалдықтарынан өндірілетін бұл тыңайтқыш топырақтағы ылғалды сақтауға көмектеседі, осылайша өнімділікті 15-20% және өсімдіктердің қолайсыз ауа-райына төзімділігін арттырады.
Қарағанды қаласының Органикалық синтез және көмір химиясы институтында директордың ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары қызметін атқара отырып, ол елдегі органикалық егіншілікті дамытудың белсенді жақтаушысы болып табылады. Ол органикалық өнімдерге өсіп келе жатқан сұранысты атап көрсетеді және органикалық ауыл шаруашылығы саласы жақын болашақта елдің экономикалық өсуін ынталандыру үшін, әсіресе азық-түлік сапасы мен табиғи ресурстарды сақтау мәселелерінің өзектілігі тұрғысынан үлкен әлеуетке ие екеніне сенімді.
Хадичахан Рафикова
Көрнекті жетістіктері бар ғалым Хадичахан Рафикова Қ.И. Сәтбаев атындағы қазақ ұлттық техникалық зерттеу университетінде және Қазақстан-Британ техникалық университеті сениор-лектор қызметін атқарады. Оның ғылыми мансабы 2011 жылы ҚБТУ докторантурасына түсуімен дамыды, онда ол зерттеудің әр кезеңінде қоршаған ортаға зиянды азайта отырып, жасыл химия технологияларын дамытуға шешім қабылдады.
Рафикова және оның командасы балқу температурасы төмен тұздардың ерекше класы болып табылатын фосфор бар иондық сұйықтықтар негізінде родий-иридий катализаторларының жаңа класын жасау үшін екі жыл жұмыс істеді. Мұнайды қайта өңдеу процесінде пайдаланылатын бұл катализаторлар Қазақстанда бәсекеге қабілетті және экологиялық таза технологияларды қалыптастыруға есік ашады.
Оның ғылыми әзірлемелері дәстүрлі зиянды қышқыл еріткіштерді экологиялық таза су реагенттерімен алмастыру арқылы мұнай-химия өнеркәсібіне революциялық көзқарасты ұсынады. Бұл жаңалық өнеркәсіптің қоршаған ортаға теріс әсерін азайтуға бағытталған маңызды қадам болып табылады.
Ғылымға қосқан үлесі үшін Рафикова АҚШ-тағы Алабама университетіне бару үшін CRDF Global грантына ие болып, Қазақстанның үздік, болашағы зор он ғалымның бірі болды. Сондай-ақ, ол үш инновациялық патентке ие болды және беделді халықаралық журналдарда төрт мақала жариялады.
Зинетула Инсепов
PhD және DSc дәрежесінің иегері Зинетула Инсепов Пердью және МИФИ университеттерінде жоғары академиялық қызметке ие, сонымен бірге, ол Сколково және MIT институттарын құруға қатысқан болатын. Инсепов Киото Университеті және Аргонна ұлттық зертханасы сияқты оқу орындарында жұмыс істегенімен ерекшеленді.
Ол «Cluster Ion-Solid Interactions: Theory, Simulation, and Experiment» атты маңызды жұмыстың авторы болып табылады, онда кластерлер мен сабақтас салалар физикасы ұғымдарының талдауы ұсынылған. Бұл жұмыс бірқатар шетелдік университеттер мен зертханалар негізінде жүргізілген зерттеулердің инновациялық әдістері мен нәтижелерін қамтиды.
2015 жылы Инсепов пен ғалымдар тобы акустоэлектроникада графенді пайдаланып, энергияның минималды шығындарымен жоғары жиілікті акустикалық сигналдарды күшейту үшін айтарлықтай жетістіктерге жетті. 2017 жылы расталған бұл жаңалық графенді микро- және наноэлектроникада қолданудың жаңа мүмкіндіктерін ашты.
Зерттеулер графен пленкасына тұрақты ток әсер еткенде акустикалық толқындардың шекті күшейтуінің бірегей құбылысын көрсетті, бұл қорғаныс өнеркәсібі мен ғарыштық байланысты қоса алғанда, түрлі салалардағы маңызды өзгерістерді білдіреді. Сонымен қатар, бұл жоғары вольтты электр желілеріндегі энергия шығынын 20%-дан 40%-ға дейін азайтуға ықпал етеді, бұл тәждік разряд мәселесіне жаңа шешімдер ұсынады.
Қазіргі Қазақстан ғалымдары әлемдік ғылыми алаңында елеулі рөл атқарады. Ғарыштық зерттеулерден бастап аграрлық ғылымдарға дейін олар білімнің түрлі салаларына айтарлықтай үлес қосты.
