Шығыс Қазақстан облысы

Қазақстанның бір облысымен, Қытайдың бір өңірімен және Ресейдің екі өңірімен шектеседі: батысында – Абай облысымен; шығысында – Қытайдың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданымен; солтүстігінде — Алтай өлкесімен және Ресей Федерациясының Алтай Республикасымен.
Ең биік нүкте – Мұзтау шыңы.
Шығыс Қазақстан облысы Еуразияның орталық бөлігінде орналасқан, сондай-ақ оның аумағында Алтай таулары орналасқан.

Шығыс Қазақстанның шағын аумағын Алтай және Саур-Тарбағатай таулары, шыңдарында мәңгілік мұздықтары бар, Қалба тау жотасы, ұсақ толқынды жазықтар, кең бассейндер, өзендер бойындағы кең жазықтар алып жатыр.

Қазақстанның барлық су қорларының 40%-дан астамы Шығыс Қазақстан облысында шоғырланған.
Ең үлкені – Қара Ертіс, Бұқтырма, Күршім, Қалжыр, Нарым, Үбі, Үлбі. Облыстың басты су артериясы — Ертіс, онда 2 СЭС –Бұқтырма және Өскемен орналасқан.
ШҚО-да көлемі 1 гектардан асатын мыңға жуық көл бар. Олар біркелкі емес аумақта орналасқан – көлдердің ең көп саны облыстың солтүстік және солтүстік-шығыс бөлігінде шоғырланған. ШҚО-дағы ең ірі көлдер – Зайсан, Марқакөл, Бұқтырма, Өлмес, Қаракөл, Тұранғыкөл, Дүбіғалы, Кемеркөл.

Климаты күрт континентті, маусымдық және тәуліктік температурасы үлкен өзгеріске ұшырап тұрады. Жазы ыстық және орташа құрғақ, ал қысы қатты және қарлы, тау бөктерінде орташа суық. Қыс айларының орташа температурасы, Өскемен қаласының метеостанциясының мәліметі бойынша -12 °C-тан -15 °C-қа дейін, Алтай тау бөктерінде -9 °C-тан -11 °C-қа дейін. Алайда арктикалық ауа массалары басып кірген кезде температура -42 °C дейін төмендеуі мүмкін. Облыстың шөлейттері мен далаларында қыста боран тұрақты құбылыс, тау аралық қазаншұңқырларда ауыспалы тұман жиі болады.
Шілденің орташа максималды температурасы +25 °C-тан +30 °C-қа дейін. Жаздың максималды температурасы +45 °C белгісіне жетуі мүмкін. Жауын-шашынның орташа жылдық деңгейі 300-ден 600 мм-ге дейін, тауларда-шамамен 900 мм, кей жерлерде 1500 мм-ге дейін.

Шығыс Қазақстан облысының аумағында XIX ғасырда Орта жүз тайпалары өмір сүрген: Наймандар (Бура, Қаратай, Көкжарлы, Қарақерей, Садыр, Тортуыл, Матай, Терістаңбалы, Ергенекті, Сарыжомарт, Ақнайман), Керей (Ашамайлы, Абақ), Уақтар.
1920 жылы 26 тамызда «Қырғыз (Қазақ) Автономиялық Социалистік Кеңестік Республикасын құру туралы» БОАК және РКФСР ХКК Жарлығы қабылданды, оның құрамына Павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан және Қарқаралы уездері бар Семей облысы да кірді. Семей облысы (1920 жылғы 11 желтоқсаннан бастап — губерния) 1921 жылғы сәуірге дейін Сибревкомның қарамағында болды. БОАК-тің 1921 жылғы 13 маусымдағы қаулысы негізінде Алтай губерниясынан Бұқтырма және Змеиногор уездерінің бір бөлігі Семей губерниясының құрамына берілді[3].
1928 жылы 17 қаңтарда Семей губерниясының Семей, Өскемен, Бұқтырма, Зайсан уездерінен және Жетісу губерниясының Лепсі уезінің бір бөлігінен 23 ауданнан тұратын Семей округі құрылды. 1930 жылы 17 желтоқсанда округ Қазақ АКСР-нің барлық басқа округтері сияқты таратылды, оның аудандары үлкейтіліп, республикалық билікке тікелей бағынуға берілді.
Шығыс Қазақстан облысы 1932 жылы 20 ақпанда облыстың әкімшілік орталығы Семей қаласында 21 ауданнан құрылды. 1939 жылы 14 қазанда КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Шығыс Қазақстан облысының бір бөлігінен жеке Семей облысы бөлінді. Шығыс Қазақстан облысының әкімшілік орталығы Өскемен қаласына көшірілді. 1997 жылы Шығыс Қазақстан облысының құрамына таратылған Семей облысының аумағы енгізілді. Үлкейтілген облыстың әкімшілік орталығы Өскеменде қалды.
1939-1997 жылдар үлгісіндегі Шығыс Қазақстан облысы негізінен ШҚО-ның қазіргі заманғы он бес (шығыс және солтүстік-шығыс) аудандарының жетеуінің (Глубокое, Зайсан, Зырян, Күршім, Катонқарағай (әо – Үлкен Нарын ауылы), Ұлан (әо – Қасым Қайсенов ат. кент) Шемонаиха) аумақтарын және ШҚО-ның облыстық бағыныстағы төрт заманауи қаланың екеуін (Риддер, Өскемен) қамтыды. ШҚО-ның осы бұрынғы аумағында 712 693 тұрғын бар (қазіргі ШҚО-дан 50,23%), оның ішінде 45%-ы — орыстар, 54%-ы — қазақтар, 1,35%-ы — немістер, 0,96%-ы — татарлар, 0,91%-ы — украиндар, 1,46%-ы — басқалар (2010).
2022 жылдың наурыз айында Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Шығыс Қазақстан облысынан бөлінетін Абай облысын құруды ұсынды. Оның құрамына Семей қаласында болған аудандар мен қалалар кіреді.

Облыстың құрамына (2022 жылғы маусымнан бастап) кіреді:
9 аудан:
1. Алтай (Зырян) — орталығы Алтай қаласы (Зырян)
2. Глубокое — орталығы Глубокое ауылы
3. Зайсан — орталығы Зайсан қаласы
4. Катонқарағай — орталығы Үлкен Нарын ауылы
5. Күршім — орталығы Күршім ауылы
6. Самара — орталығы Самар ауылы
7. Тарбағатай — орталығы Ақжар ауылы
8. Ұлан — орталығы Қасым Қайсенов кенті
9. Шемонаиха — орталығы Шемонаиха қаласы

2 облыстық бағыныстағы қалалар (қалалық әкімшіліктер):
1. Риддер
2. Өскемен