Тарбағатай ұлттық паркі

НЕГІЗГІ АҚПАРАТ

Парк туралы

«Тарбағатай» мемлекеттік ұлттық табиғи паркі –Қазақстанның Абай облысы Үржар ауданындағы ұлттық парк. Қазақстан Үкіметінің 2018 жылғы 27 маусымдағы № 382 қаулысына сәйкес құрылған.
«Тарбағатай» ұлттық паркі Тарбағатай жотасының оңтүстік беткейінің, сондай-ақ Қарабас және Арқалы тауларының және Үржар, Қатынсу, Емел өзендерінің аңғарларының табиғи жүйелерін сақтау үшін құрылған.

Орналасқан жері

Абай облысы
Үржар ауданы.

47.1659″ c.ш.. 81.4959″ ш. б..

Флора

Флора 167 эндемикалық түрді қамтиды, олардың ішінде Тарбағатай эндемасының 23 түрі ерекшеленеді: Тарбағатай және Попов дембеті (Mertensia tarbagataica, M. popovii), Тарбағатай таушешегі (Stelle-ropsis tarbagataica), Тарбағатай кемпіршөбі (Acantholimon tarbagataicum), томағашөп (Scutellaria irregularis) және т.б. Болашақ парктің аумағында Қазақстан Республикасының өсімдіктер мен жануарлардың сирек кездесетiн және құрып кету қаупi төнген түрлерiнiң тiзбесiне енгізілген жоғары түтікті өсімдіктердің 32 түрі өседі (2006): ашық құндызшөп (Pulsatilla patens), көктемгі және үлпілдек жанаргүл (Adonis Vernalis, A. villosa), Алтай торсылдағы (Gymnospermium altaicum), дала таушымылдығы және жайшүмілдік (Paeonia hybrida, P. anomala), Алтай және Виттрок рауғашы (Rheum altaicum, R. witrockii), Потанин құмдақшөбі (Arenaria potaninii), Тарбағатай кемпіршөбі, Кауфман ирекжапырағы (Ikonnikovia kaufmanniana), қар дәуаяғы (Macropodium nivale), Алтай қасқыржидегі (Daphne altaica), Тарбағатай таушешегі, қызғылт семізот (Rhodiola Rosea), Алтай суықшөбі (Sibiraea altaiensis), Сиверс алмасы (Malus Sieversii), Ледебур бадамы (Amygdalus ledebouriana), кендірлік таспасы (Astragalus kendyrlyki), инелі және қосбұдыр кекектер (Oxytropis hystrix, O. biloba), Потанин түйетабаны (Zygophyllum potaninii), Тарбағатай және Попов дембеті, Тарбағатай қандыгүлі (Pedicularis tarbagataica), сафлор тәріздес аюдәрі (Rhaponticum carthamoides), бұйра лалагүл (lilium martagon), ақшыл сепкілгүл (Fritillaria Pallidiflora), дара гүлді және ала күлтелі қызғалдақтар (Tulipa uniflora, T. heteropetala), көп тамырлы жуа (Allium polyrhizum), Батпақ жылантамыры (Epipactis palustris).

Тарбағатайда өсімдіктер мен жануарлар әлемінің жалпы таралуы тік зоналық заңдарға сәйкес келеді. Шөл белдеуі Емел және Катынсу өзендерінің төменгі ағысында теңіз деңгейінен 500 м биіктікте жатыр, оған құмды және тоғайлы кешендер кіреді. Бұл белдеуде құстардың ішінде сұр және дала бозторғайы, көкқарға, сарыалқым ара жегіш, оңтүстік бұлбұлы, жалпаққұйрық, шөл боз сандуғашы, шөл тағанағы, тентекқұс, қылқұйрық бұлдырық, қара бауыр бұлдырық, жекдуадақ және т.б. тіршілік етеді. Сүтқоректілердің ішінде –құлақты кірпі, кіші ақтісті жертесер, қарсақ, Орта Азия қабаны, дала мысығы, кіші және жыңғыл құмтышқаны, сұр атжалман, құм қоян, кішкентай, үлкен, тікқұлақ және секіргіш қосаяқтар бар.

Шөлді-дала белдеуі оңтүстік беткейде теңіз деңгейінен 500-700 м биіктікте таулы жазықтарды алып жатыр. Өсімдік жабыны шөлден таулы далаға ұштасқан және негізінен оңтүстік беткейдегі шөптер мен жусанды-бетегелі-селеулі далаларымен араласқан бұталы-жусанды-дәнді далалармен қабаттасады. Арқалы (теңіз деңгейінен 1000 м биіктікте) және Қарабас шөлді тауларында (Боқты, теңіз деңгейінен 1273,8 м биіктікте) фаунаның өзіне тән кешені қалыптасқан, оның негізін сарғалдақ сұлыкеш және жартас сұлыкеші, дала, қосдақты және кіші бозторғайлар, қасқа және биші шақшақайлар, шұбар және көк сайрақ, ала қараторғай, моңғол суықторғайы, қызыл қанатты жасымыққұс, шауқарға, сасықкөкек, дала күйкентайы, ителгі, кәдімгі тілеміш, дала қыраны, бүркіт, жыланшы қыран, ақбас тырна, дуадақ, отүйрек және т.б. мекен етеді. Тауларға іргелес шөлді жазықтарда жекдуадақтар бар.

Оңтүстік беткейдегі дала белдеуін ұсақ шоқылар мен жазық тау бөктері алып жатыр, әсіресе шығыс бөлігінде 1000-1200 м биіктікке көтерілген жерлерде. Мұнда ол бұталы-селеулі, бұталы-бетегелі және бұталы-түрлі шөпті-селеулі даламен тіркескен. Бұл мәдени жерлердің жолағы; дәл осы жерде негізгі егістік жерлер мен көкөніс бақтары орналасқан. ХХ ғасырда аумақтың көп бөлігі (80%-ға дейін) жыртылып, бидай, арпа және күнбағыс дақылдарын егу үшін пайдаланылды. Мұнда негізгі елді мекендер шоғырланған. Құстардың ішінде шалғындық бозторғайы, түз жадырағы, шоңайнақ, сарғалдақ сұлыкеш, бөдене, сұр шіл және т.б. тіршілік етеді.

Бұта белдеуі (теңіз деңгейінен 700-1200-ден 1700-1800 м биіктікке дейін) негізінен негізгі жотаның тік оңтүстік беткейін алып жатыр, бірақ оның орталық бөлігінде ол қуыс-ойпатты сары топырақты тау бөктеріне түседі. Сары топырақты тау бөктеріндегі бұталы жабындардың негізі бадамдар, жоғарыда олар раушан көшеттерімен, көктерек орманымен және алма ағаштарымен біріктірілген. Жартасты беткейлерде жиі ұшқаты, тобылғы және түрлі-түсті петрофилды сан алуан шөптерді көруге болады. Өзендердің терең шатқалдарында талдың, теректің және көктеректің қалың тоғайлары жиі кездеседі, кейде қайың, долана, мойыл, шәңкіл де кездесіп қалады. Өзен аңғарларында түрлі шөпті-дәнді шалғындар басым. Ағаш-бұта қопасындағы құстардың негізгі түрі – оңтүстік бұлбұлы, сұр шымшық, ақ шымшық, мысықторғай, қызылқұйрық тағанақ, кәдімгі құрқылтай, кәдімгі құралай, орман жадырағы, бозбас пайыз, қаршығарең және сұр сандуғаш, жасыл сарықас, сауысқан, қара қарға, қара сайрақ, қызылқұлақ және ақбас сұлыкеш, үлкен түркептер, құр, бақалақтақ бүркіт, қара кезқұйрық, жағалтай, маубас жапалақ, құлақты жапалақ және т.б. Өзен арналарында мамырқұс, сушылқара, тау шақшақайы ұя салады. Жотаның далалық және шалғынды беткейлеріндегі жартастар мен қыраттарда дала және кәдімгі күйкентай, жүнбалақ тілеміш, бүркіт, кеклік, қарға, қошқыл қызылқұйрық, қасқа тасшымшық, құз және қала қарлығаштары, алабажақ сайрақ мекендейді.

Оңтүстік беткейдегі субальпілік белдеу жұмсақ беткейлерді және үстірт тәрізді тегістелген су алабын, жартастар мен тастақтың беткейлері бар жерлерді (теңіз деңгейінен 1700-1800-ден 2400 м-ге дейін) алып жатыр. Мұнда су алабының тегістелген учаскелерінде қазоты, теңгежапырақ және ірі шөпті түрлі-түсті дәнді, ал жоғарыда – теңгежапырақ пен дәнді-шөпті түрлі-түсті шалғындар кең таралған. Оңтүстік және оңтүстік-батыс беткейлерінде - шөпті-бетегелі, қияқты-бетегелі, бидайықты және шалғынды сұлыбас далалар. Тік беткейлерде арша қопалары кездеседі. Кейде мұнда ырғай қопасының кішкентай төбелері кездеседі. Бұл даланың құстары – шалғынды бозторғай, аршашыл және бұлдыр құнақ, қарабас шақшақ, үнді сарықасы, көмескі сарықас, қаражемсаулы сайрақ, қылғытпа сайрақ, алабұлбұл, қара сұрқарлығаш.

Альпі белдеуі (теңіз деңгейінен 2400-3100 м биіктікте) негізінен жотаның су бөлетін бөлігін алып жатыр, көбінесе тегістелген, тасты шөлейт жерлері бар, бірақ тік беткейлері, шөгінділері, шағын кеуекті көлдері бар жерлерде. Мұнда негізінен таза және басқа да түрлерімен – аласа талдармен, моңғол таубозымен, моңғол птилагростисімен және теңгежапырақпен үйлесетін саркүйіктер басым. Оңтүстік экспозициялардың беткейлері бетегелі және бидайықты дала; тасты жерлерде Тарбағатай дембеті мен қар қазтабаны басым, ылғалда – Алтай сарғалдағы, қияқөлең, қазжуа төбелері топтастырылған, сирек – ұлпабас, елекшөп және басқа да биік таулы өсімдіктердің азғантай батпағы кездеседі. Екі белдеудегі құстардың ішінде тау жадырағы, құлақты бозторғай, қызылтұмсық шауқарға, сарытұмсық шауқарға, алқалы татрең, тундра аққұры, Гималай ұлары тіршілік етеді, бүркіт, тазқара, құмай және сақалтай кездеседі.

Фауна

Құрылып жатқан паркте омыртқалы жануарларының 376 түрі, оның ішінде балықтардың – 19, қосмекенділердің – 2, бауырымен жорғалаушылардың – 23, құстардың – 272 (оның ішінде 182 ұя салатын), сүтқоректілердің – 60 түрі бар. Тарбағатайдың тау бөктері мен таулы бөліктерінің өзендерінде кем дегенде 19 балық түрі мекендейді, олардың ішінде таулы-азиялық фаунаның жергілікті және парктің өзендерінің негізгі мекендеушілері – Жетісу көлталмасы, Балқаш Маринкасы, көкбас, теңбіл және біртүсті салпыерін, Тибет жалаңшыңы, Северцов жалаңшыңы, Балқаш алабұғасы. Қосмекенділердің ішінен жергіліктісі – Певцов құрбақасы. Қосмекенділердің тағы бір түрі – көл бақасы, Тарбағатайға Алакөл-Сасықкөл көлдер жүйесінен өзендер бойымен 1980-1990 жылдары қоныстанған. Бауырымен жорғалаушылардан, құстардан және сүтқоректілерден жазық бөліктің фаунасының негізін шөл-дала кешенінің өкілдері құрайды. Тарбағатайдың таулы бөлігіне арқар, аю, сілеусін, манул, тас сусар, сарғыш күзен, тундралық жертесер, күміс қызыл-сұр және жалпақ бас сүйекті тышқандар, кәдімгі аламан, орман қарақасы, ақ қоян тән, бұл жотаға ерекше фауналық реңк береді.

Тарбағатай ұлттық паркінің аумағында Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген омыртқалы жануарлардың сирек кездесетін және жойылып бара жатқан 40 түрі кездеседі (2008). Бауырымен жорғалаушылардың ішінде Қазақстанда сирек кездесетін жолақты абжылан (Coluber spinalis) кездеседі. Құстар 33 түрден тұрады, оның ішінде 17-сі ұя салады: қара дегелек (Ciconia nigra), жыланшы қыран (Circaetus gallicus), бақалтақ қыран (Hieraaetus pennatus), дала қыраны (Aquila nipalensis), қарақұс (Aquila heliaca), бүркіт (Aquila chrysaetos), сақалтай (gypaetus barbatus), құмай (Gyps himalayensis), ителгі (Falco cherrug), сұр тырна (Grus grus), ақбас тырна (Anthropoides virgo), дуадақ (Otis tarda), жекдуадақ (Chlamydotis undulata), қарабауыр бұлдырық (Pterocles orientalis), қылқұйрық бұлдырық (Syrrhaptes paradoxus), қоңыр кептер (Columba eversmanni), үкі (Bubo bubo). Сонымен қатар мүнда жаз айында ұя салатын ақбас үйрек (Oxyura leucocephala), балықшы тұйғын (Pandion haliaetus), бидайық (Falco pelegrinoides), лашын (Falco peregrinus), орақтұмсығы (Ibidorhyncha struthersii) кездеседі. Сирек кездесетін сүтқоректілердің ішінде Тянь-Шань аюы (Ursus arctos isabellinus), тас сусар (Martes foina), манул (Felis manul), түркістан сілеусіні (Lynx Lynx isabellinus), қар барысы (Uncia uncia), қазақстандық арқар (Ovis ammon collium) мекендейді. Емел алқабындағы құмды жерлерде шұбар күзенді кездестіруге болады (Vormela peregusna).
Экожүйелердің қазіргі жағдайын сипаттай отырып, ең сақталып қалғаны Тарбағатайдың оңтүстік беткейлері мен су алаптарының табиғаты, ал таулы дала мен шөлді аймақтар қатты игерілгенін атап өткен жөн. Альпі және субальпілік экожүйелер жақсы сақталған жотаның биік және жету қиын бөлігінің фаунасы мен флорасы аса өзгеріске ұшырай қоймаған.

Таулы жазықта жатқан Арқалы және Қарабас шөлді-дала таулары сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген жануарлар түрлерінің – ең алдымен арқар мен жыртқыш құстардың тіршілік ететін ортасы. Дала алқабында олардың арасында оңғақ және қоныс аударушы дуадақтың шоғырлануының жазғы-күзгі ошағы қалыптасқан, олардың саны соңғы жылдары 100-130 басқа дейін өсті. Бұрын 20-30 басты құраған Қарабас тауларындағы арқардың саны 2008 жылдың күзіне қарай 50 басқа дейін өскен. Арқардың тағы бір маңызды мекендейтін жері - Тарбағатайдың өзіндегі ең биік шың – Тастау, онда саны кемінде 100 басты құрайды. Қарабас тауларында бұрын біршама жойылып кеткен Алтай суырының популяциясын қалпына келтіру процесі де байқалады. Алайда 2004 жылы Арқалыда тек 2-3 суыр тобы қалған болса, қазіргі жағдайы белгісіз. Соңғы бес жылда тиісті күзеттің болмауына байланысты жергілікті ителгі популяциясының саны қатты өзгерді. 2000-2005 жылдары мұнда 10-15 жұп ұя салған еді, бірақ содан кейін ұялардан балапандарды браконьерлік тәркілеу және ересек құстарды аулау нәтижесінде олардың саны ең төменгі деңгейге дейін азайды.