Солтүстік Қазақстан облысы

Географиясы

Солтүстік Қазақстан облысы Қазақстанның солтүстігінде орналасқан, Батыс Сібір жазығының оңтүстік шетін және Қазақтың ұсақ шоқыларының (Сары-Арқа) бір бөлігін алып жатыр. Солтүстігінде Ресейдің Қорған, Түмен және Омбы облыстарымен, оңтүстік-шығысында Павлодар облысымен, оңтүстігінде Ақмола облысымен, батысында Қостанай облысымен шектеседі.

Облыс аумағы 97 993 км2-ге тең және Қазақстан аумағының 3,6% -ын құрайды. Солтүстік — оңтүстік бағытындағы шеткі нүктелер арасындағы түзу сызықтың арақашықтығы 375 км, батыс — шығыс — 602 км. Шеткі солтүстік нүктенің координаттары 55°26' с. е. және 68°59' ш. б., шеткі оңтүстік нүкте — 52°13' с. е. және 67° ш. б., шеткі Батыс нүктелер — 54° с. е. және 65°57' ш. б., шеткі шығыс нүктелері — 52°50' с. е. және 74°02' ш. б.

Оңтүстігінде Жақсы-Жалғызтау тауы (748 м) орналасқан – ол облыстың ең биік нүктесі, ең төменгі нүктесі облыстың шығысында орналасқан Теке көлі (28 м).

Гидрографиясы

Өзендер Обь бассейніне жатады. Облыс аумағы дерлік меридионалды бағытта Есіл өзенінің аңғарымен (Иманбұрлық және Аққанбұрлық салаларымен) қиылысады, оның ені оңтүстігінде бірнеше шақырымнан облыстың солтүстігінде 20-22 км-ге дейін өзгереді.
Облыстың аумағында бар және жойылып кеткен көлдердің 3425 қазаншұңқыры бар. Су айнасының ауданы бойынша олардың ішіндегі ең ірілері: Сілетітеңіз (777 км2), Теке (265 км2), Шағалалытеңіз (240 км2), Кіші Қараой (102 км2). 30-50 км2 немесе одан да көп аумақта Сиверга, Меңкесер, Становое, үлкен Таранкөл сияқты көлдердің бассейндері бар. Көлемі шамамен 1 км2 болатын көлдер мен көл бассейндері саны жағынан басым. Ең үлкен тереңдігі Көкшетау таулы көлдері: Шалқар — 15 м, Жақсы-Жалғызтау — 14,5 м, Имантау — 10 м; тереңдігі 3-5 м-ден аз көлдер басым. Есіл өзенінде облыс аумағында ауданы 117 км2 болатын Сергеев су қоймасы бар.
Облыс аумағында елді мекендерді сумен қамтамасыз ететін және ауыл шаруашылығы жерлерін суландыру үшін пайдаланылатын ұзындығы 1694 км Булаев су құбыры салынды.

Климаты

Климаты күрт континентті, қоңыржай белдеудің батыс сібір климаттық аймағына жатады. Қысы қатты және ұзақ, жазы салыстырмалы түрде ыстық, ашық, көбіне құрғақ ауа-райы басым. Қаңтардың орташа температурасы -18,6 °C, шілде +19,0 °C. Ең төменгі ауа температурасы -48 °C (Булаево станциясы, 1968 жыл), ең жоғары температура +41 °C (Сергеевка қаласы, 2014 жыл). Орташа тәуліктік температурасы 0 °C-тан жоғары кезеңнің ұзақтығы орта есеппен 125 күнді құрайды. Температураның 0 °C арқылы өтуінің орташа күні — 10-15 сәуір, +5 °C арқылы — 22-25 сәуір.

Тарихы

Солтүстік Қазақстан облысының аумағында 19 ғасырда Орта жүз тайпалары өмір сүрді: Арғындар (Атығай, Қарауыл, Қанжығалы рулары), Керей (құрсары, ақсары), Қыпшақ (Құлан) Бұлтың- Қыпшақ-Уақтар.
Қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының аумағындағы қоныс аударудың маңызды кезеңдерінің бірі XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында болды және ең алдымен Сібір темір жолының ашылуымен және Столыпин аграрлық реформасымен байланысты еді. Дәл осы кезеңде Қазақстандағы украин қауымдастығының іргетасы қаланды.
Осы қоныс аударудың нәтижесінде украиндар тарихнамада «Серый Клин» деп аталатын дала аймағының кең аумағындағы Қазақстанның солтүстік өңірлері халқының көпшілігін құрады.
1921-1928 жылдары Петропавл Қырғыз АСКР Ақмола губерниясының орталығы болды (1925 жылдан — Қазақ АСКР).
ХХ ғасырдың 20-шы жылдарының басында қызылдар Батыс Сібір көтерілісін – РКФСР-дегі шаруалардың, казактардың, жұмысшылар мен қалалық зиялылардың бір бөлігінің большевиктерге қарсы ең ірі қарулы әрекетін басып тастады.
Солтүстік Қазақстан облысы Қарағанды облысының солтүстік аудандарынан және Қарқаралы округінен 1936 жылғы 29 шілдедегі БОАК-тың қаулысымен құрылды.
КСРО ЖК Президиумының 1939 жылғы 14 қазандағы Жарлығымен Степняк қаласы және 11 оңтүстік аудан (Арықбалық, Атбасар, Зеренді, Есіл, Калинин, Макинск, Молотов, Рузаев, Сталин, Щучинск және Еңбекшілдер) жаңадан құрылған Ақмола облысынан бөлінді.
1966 жылы 28 қазанда Ленин орденімен марапатталған.
1997 жылғы әкімшілік-аумақтық реформаның нәтижесінде Солтүстік Қазақстан облысының құрамына таратылған Көкшетау облысының бірқатар аудандары (қазіргі Айыртау (әо — Саумалкөл ауылы — бұрынғы Володарское), Ленин (әо — Талшық кенті), Ғабит Мүсірепов атындағы аудан (әо — Новоишим ауылы), Тайынша (әо — Тайынша қаласы — бұрынғы Красноармейск) және Уәлиханов аудандары (әо — Кішкенекөл ауылы — бұрынғы Қызылту) қазақ халқының басым үлесімен енгізілді. Солтүстік Қазақстан облысының құрамына ескі шекараларда (1997 жылға дейін) қазіргі уақытта халқының негізгі бөлігі орыс халқы болатын қазіргі аудандар кірді: Аққайың ауданы (әо – Смирново ауылы), Есіл (әо — Явленка ауылы), Жамбыл (әо – Пресновка ауылы, Булаев ауданы (әо – Булаево қаласы, Возвышенский ауданы (әо – Возвышенка ауылы), Қызылжар (әо — Бескөл ауылы), Мамлют (әо — Мамлют қаласы), Тимирязев (әо — Тимирязево ауылы), Шал ақын ауданы (әо — Сергеевка қаласы).

Әкімшілік бөлінісі

АОблыстың әкімшілік картасы
Облыс 13 ауданға және 1 облыстық маңызы бар қала — Петропавл қаласына бөлінеді:
Айыртау ауданы – әо Саумалкөл ауылы
Ақжар ауданы — әо Талшық ауылы
Аққайың ауданы — әо Смирново ауылы
Есіл ауданы — әо Явленка ауылы
Жамбыл ауданы – әо Пресновка ауылы
Мағжан Жұмабаев ауданы – әо Булаев қаласы
Қызылжар ауданы – әо Бескөл ауылы
Мамлют ауданы – әо Мамлют қаласы
Ғабит Мүсірепов атындаңы аудан –әо Новоишим ауылы
Тайынша ауданы – әо Тайынша қаласы
Тимирязев ауданы – әо Тимирязев ауылы
Уәлиханов ауданы – әо Кішкенекөл ауылы
Шал ақын ауданы – әо Сергеевка қаласы
Петропавл қаласы
Қалалар саны — 5. Ауылдық округтер саны — 190. Ауылдар саны – 689.