Қызылорда облысы

Мой Казахстан

Қызылорда облысы

Қызылорда облысы – Қазақстан құрамындағы облыс. 1938 жылы 15 қаңтарда құрылған. Республиканың оңтүстік бөлігінде орналасқан. Әкімшілік орталығы – Қызылорда қаласы.

Географиясы

Облыс Арал теңізінің шығысында Сырдарияның төменгі ағысында, негізінен Тұран ойпатында (биіктігі 50-200 м) орналасқан. Сырдарияның сол жағалауында – Жаңадария мен Қуандарияның құрғақ арналарымен кесілген қызылқұмдардың түйнек-жоталы құмдарының кең кеңістігі; оң жағалауында биік жерлер (Егізқара, 288 м), құм учаскелері (Арысқұм және т.б.), тақыр тәрізді сортаңдар (Дариялы және басқалар) алып жатқан таяз бассейндер кездеседі. Солтүстігінде – дөңес құмдар сілемдері (Кіші Борсық пен Арал маңындағы Қарақұм; Жуанқұм). Қиыр оңтүстік-шығыста Қызылорда облысының шегіне Қаратау жотасының солтүстік-батыс жоталары (биіктігі 1419 м дейін) кіреді.
Солтүстік-батысында Ақтөбе облысының Шалқар ауданымен, солтүстігінде Ақтөбе облысының Ырғыз ауданымен, шығысында Түркістан облысының Отырар, Созақ аудандарымен, батысында Өзбекстанның Қарақалпақстан Республикасымен, солтүстік-шығысында Ұлытау облысының Ұлытау ауданымен, оңтүстігінде Өзбекстанның Науаи облысымен шектеседі.

Жер бедері

Аумақтың біршама өсімдігі аз бөлігін топырақ алып жатыр; қатайған жерлерінде жусанды бетегелер, тұзға бейімделген өсімдіктер, ал көктемде құмдақ және сортаң жерлерде тұрақсыз өсімдіктер сорты; құмдардың арасында таспашөптер, жүзгіндер, бидайықтар түрі өседі. Құм төбешіктері сексеуіл, жыңғылдар, теріскен, бұйырғандар, жусандармен бекіген.
Сырдария жайылмасында – аллювиалды-шалғынды, жиі сортаңдау топырақтар, тоғайлы ормандар мен бұталар (талдар, тораңғы, жиде) сирек кездесетін шалғынды өсімдіктермен жабылған, атырауда және жағалауда кең қамыс алқаптары бар. Шөлде көптеген жыртқыш (түлкі-қарсақ, қасқыр және т.б.) және тұяқты (ақбөкен) жануарлар, сондай-ақ кеміргіштер, құстар (бұлдырық және т.б.) бар, Сырдария атырауында ондатра жерсінген.

Гидрографиясы

Қызылорда облысының шекарасына Арал теңізінің солтүстік-шығыс жартысы кіреді. Жалғыз ірі өзен — Сырдария, облыстың орталық бөлігі арқылы оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай шамамен 1 мың км созылып жатыр, арнасы қатты, көптеген арналары мен тармақтары және кең сулы-батпақты атырауы бар. Су тасқынынан қорғау үшін өзен жағалауында дамбалар салынды; 1956 жылы Сырдария өзенінде Қызыл Орда бөгеті салынды; 1958 жылы Жаңадария арнасы бойынша алқаптарды суару және жайылымдарды суландыру үшін өзен сулары өткізілді.
Жазға қарай жиі құрғап қалатын тұзды көлдер көп (Жақсықылыш, Қамысыбас, Арыс және т.б.); күпек және Теріскен көлдерінде емдік балшықтар кездеседі. Солтүстік-шығыста Қызылорда облысының шекарасына Сарысу өзенінің төменгі ағысы кіреді.

Климаты

Климаты күрт континентті және өте құрғақ, жазы ұзақ, ыстық және құрғақ, қысы салыстырмалы түрде жылы, қысқа және қар аз түседі. Шілденің орташа температурасы солтүстік-батыста 25,9 °C, оңтүстік-шығыста 28,2 °C, қаңтарда тиісінше — 9,8 °C және-3,5 °C. Арал теңізінің жағалауында солтүстік-батыста жауын-шашын мөлшері шамамен 100 мм (Қазақстанда ең аз), оңтүстік-шығыста Қаратау бөктерінде 175 мм дейін.

Тарихы

Қызылорда облысының аумағында 19 ғасырларда мына тайпалар өмір сүрді: Кіші жүз: Алшын (Әлімұлы) (Байұлы), (Жетіру). Орта жүз: Қыпшақ (Құлан-қыпшақ), Қоңыраттар (Көктінұлы көтенші), Найман (Бағаналы).

Әкімшілік бөлінісі

Облыс аумағында 7 аудан, Қызылорданың 1 облыстық бағынысты қаласы, сондай-ақ Байқоңырдың 1 Республикалық бағынысты қаласы орналасқан.

1. Арал ауданы, орталығы – Арал қаласы
2. Жалағаш ауданы, орталығы – Жалағаш кенті
3. Жаңақорған ауданы, орталығы – Жаңақорған кенті
4. Қазалы ауданы, орталығы – Әйтеке би қалалық үлгідегі кент
5. Қармақшы ауданы, орталығы – Жосалы кенті
6. Сырдария ауданы, орталығы – Тереңөзек кенті
7. Шиелі ауданы, орталығы – Шиелі ауылы
8. Қызылорда қаласы
9. Байқоңыр қаласы