Алтын Адам

«Алтын адам» – биіктігі 6 метрге, ал диаметрі 60 метрге жететін Есік өзенінің жағасындағы Есік қорғанын қазу нәтижесінде Алматыдан 53,5 шақырым жерде 1969-1970 жылдары табылған археологиялық олжаның шартты атауы. Бұл алтын киімдегі сақ жауынгерінің қалдықтары.

1969 жылы археолог Кемал Ақышұлы Ақышевтің басшылығымен кеңес ғалымдарының тобы Есік қорымының бірегей археологиялық кешенін тапты. Есік қорғаны есік тау өзенінің сол жағалауында, Есік қаласының жанында, Алматы қаласынан шығысқа қарай 50 шақырым жерде орналасқан қорым кешеніне кіреді. Қорым диаметрі 30-дан 90-ға дейін және биіктігі 4-тен 15 метрге дейінгі 45 үлкен патша қорғандарынан тұрады. «Есік қорғаны» қорымның батыс жартысында орналасқан. Оның диаметрі 60 метр, биіктігі 6 метр. Қорғанды бұзғаннан кейін ежелгі қабаттың деңгейінен 1,2 метр тереңдікте екі қабір табылды: орталық және бүйірлік (оңтүстік).
Орталық бірнеше рет тоналды. Бүйір қабірі бұзылмаған, көмілген және жерлеу құралдары толығымен сақталған. Жерлеу камерасы өңделген шырша бөренелерінен тұрғызылған. Солтүстік жартысында жерленген адамның қалдықтары табылды. Жерлеу камерасынан 4 мыңнан астам алтын заттар, темір қылыш пен қанжар, қола айна, саз, металл және ағаш ыдыстар табылды.

Тянь-Шань шыршасының діңдерінен кесілген бүйірлік жерлеу камерасында бір кездері киімге, аяқ киімге және бас киімге тігілген алтыннан жасалған төрт мыңнан астам зергерлік бұйымдар, сондай-ақ алтын сақиналар, мүсіншелер, қола және алтын қарулар, түрлі ыдыстар табылды. Қабірден 26 жазбаша белгісі бар күміс ыдыс алынды. Табылған зат біздің эрамызға дейінгі VI-V ғасырға жатады. Бүйірлік камераның оңтүстік және батыс бөліктерінде ағаштан, саздан, қоладан және күмістен жасалған ыдыс-аяқтар орналастырылды, ал солтүстік бөлігінде тақтай еденге көмілген, батысқа қарай жатқан қалдықтар табылды.

Қаңқадан және оның астынан көптеген алтын зергерлік бұйымдар, бас киім және аяқ киім табылды. Жақын жерде күнделікті өмірде пайдалы болуы мүмкін қару-жарақ пен әртүрлі ыдыс-аяқтар орналастырылған. Сол қолдың шынтағына алтын ұшы бар жебе орналастырылған, мұнда, бірақ шынтақтан жоғары – тұтқасы жалпақ алтын таспамен шиыршықтала оралған қамшы, одан жоғары – қола айна мен қызыл бояу салынған сөмке.

О.И. Ісмағұловтың антропологиялық анықтамасы бойынша Есік қорғанында жерленген Жетісу сақтарына тән моңғолоидтық ерекшеліктерімен кавказдық келбеті бар, оның жасы 16-18 жас. Сүйек қалдықтарының кейіннен жоғалуына байланысты сыртқы түрін қалпына келтіруге немесе хромосомалық талдау жасауға мүмкіндік жоқ. Жерленген заттар ер адамға да, әйелге де тиесілі болуы мүмкін.

Костюм мен бас киімді қайта құрудың бірнеше нұсқасы бар.
Болжам бойынша, бұл тиграхауда-сақ, өйткені оның басында биіктігі 70 см, алтын тақтайшалармен және жылқылар, барыстар, тау ешкілері, құстар, ағаштар бейнеленген айылбастармен безендірілген үшкір бас киім бар. Мойында жолбарыстың басы тәрізді ұштары бар алтын алқа бар. Бас сүйегінің сол жағында дәнмен және көгілдір салпыншақпен безендірілген алтын сырға табылды.

Киімнің формасы мен жерлеу тәсілі «Алтын адам» көрнекті сақ көсемінің ұрпағы немесе патша отбасының мүшесі болған деп болжауға мүмкіндік береді. Кейбір қазақстандық тарихшылар жерлеу үйсіндерге тиесілі деген болжам жасайды.
Ол салтанатты немесе сәнді шапанмен жерленген болуы мүмкін: жұқа жібек көйлек, қысқа камзол, қызыл күдері шалбар және өкшесі жоқ биік етік. Көсемнің басында биік конусты қалпақ – құлақ болды. Мойыннан жолбарыстың басы тәрізді ұштары бар үш бұрышты түтікшелі алқа табылды. Камзолдың үстінен пішінді құйылған айылбастан жасалған ауыр әшекей белбеу тағылған. Марқұмның оң жағында портупеяда ағаш қынапта атпен күресуге арналған қылыш жатты; сол жақта, бұлан мен жылқы тәрізді қынапта – темір қанжар. Оның төбесі екі грифтің басына ұқсайды; ол алтынмен қапталған. Пышақ әртүрлі жануарлардың суреттері бар алтын тілімшелермен көмкерілген. Сол иығына алтын ұшы бар символдық таяқша және алтынмен безендірілген қамшы салынған. Қару-жарақтың ерекшеліктері Есік қорғанын біздің дәуірімізге дейінгі V—IV немесе IV—III ғасырларға жатқызуға мүмкіндік береді.

Алтын адамның тарихы

1963 жылы Есік көлі қуатты селден тасыды. Оқиғаның салдарынан ауылдың көптеген үйлері мен өндірістік ғимараттарын, соның ішінде жергілікті автобазаны шайып кетті. 1968 жылы Есік қала мәртебесін алды да, соның нәтижесінде аудан орталығының инфрақұрылымын дамыту қажеттілігі туындады. Басқа да бірқатар міндеттердің қатарында қалаға кіре берісте жаңа автобаза салу болды. КСРО-ның «Тарих, археология және мәдениет ескерткіштерін қорғау туралы» Заңына сәйкес құрылысқа жер бөлінгеннен кейін осы аумақта тарих ескерткіштерінің болуына уәкілетті органмен келісу қажет болды. Ол үшін археолог Бекен Нұрмұханбетов зертханашы және фотографпен (Олег Медведев) бірге келді. Болашақ автобазаның аумағында аталған қорған бар. Оны зерттеу басталды – 1969 жылы үйінді бұзылып, 1970 жылдың көктемінде бірнеше рет тоналған орталық қабір табылады. Жұмысты аяқтай бастаған кезде Б. Нұрмұханбетов өзінің түйсігіне сеніп, бульдозершіден орталық қабірден солтүстікке қарай он метр жерде тағы бір рет «қазіп өтуді» сұрайды. Бірнеше рет қазғаннан кейін бульдозердің пышағы қарақшылар таба алмаған ағаш бөренеге тап болды. Бүкіл үйіндіні тазалағаннан кейін жас археолог әріптестерін шақыруға шешім қабылдады. Осы қазбадан кейін ұстаз Кемал Ақышұлы Ақышев өз қолына алды.

Қазіргі уақытта Бекен аға Есік қорғандарының орнында сақ қорғандарының бас сақтаушысы болып табылатын ашық аспан астындағы мұражайды ашты.

Қазақстанның символы

Есік қорғанының қазынасы, оның ішінде дәл көшірмесі Алматыдағы Қазақ археология мұражайында, ал қазір Астанадағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік алтын және бағалы металдар мұражайына қойылды.
Қанатты барыстағы «Алтын адам» Қазақстанның ұлттық рәміздерінің біріне айналды. Сақ жауынгерінің көшірмелері Қазақстанның көптеген қалаларында орнатылған, олардың бірі – Алматыдағы басты алаңда Тәуелсіздік монументін көмкеріп тұр.
Археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде Қазақстанда «Алтын адам» деп аталатын бес қабір: екінші «Алтын адам» Аралтөбе қорғанынан, үшіншісі Шилікті Бәйгітөбе қорғанынан, төртіншісі Астана маңынан және бесінші «Алтын адам» Қарқаралы ауданының Талды қорымынан табылды.