Алматы мемлекеттік қорығы

Алматы қорығы 1931 жылы Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі Кіші Алматы орманшылығы шегінде құрылған. 1951 жылы қорық жабылып, 1961 жылы қалпына келтірілді. Іле Алатауының орталық бөлігінде және Іле өзенінің сол жағалауында орналасқан. Аумағы бойынша Қазақстандағы ең ірі - 92 мың гектарға жуық, оның ішінде 9,5 мың гектары — орманды, 14 мың гектары — шалғындар мен 137 гектары – су айдындары.

Қорық аймағының аумағы Талғар тау жотасында орналасқан, мұнда сонымен қатар қорықтың ең биік тауы - Талғар шыңы (5017 м) бар. Таулы бедерге байланысты мұнда тек екі өзен - Талғар мен Есік ағады.

Беткейлердің төменгі бөлігіндегі топырақтар - қара сұр күлгінденген, әр түрлі дәрежеде тозған қара топырақтар, жоғары бөліктерде көңнің пайызы төмендейді, ал одан да жоғары топырақ көкжиегінің күлденуі мен қуаты төмендейді.

Климаты әртүрлі: шөлді дала учаскесіндегі ыстық және құрғақтан бастап, Талғардың субнивалды белдеуіндегі арктикалық тундраларға тән қатал және ылғалды.

Алматы қорығындағы өзендер шағын, ені 10 м-ге дейін және тереңдігі 1 м-ге дейін жетеді. Су аз болған кезде олар тыныш, бірақ таулардағы қар мен мұз қарқынды еріген кезінде олар көбінесе сел ағындарына айналады.

Қорықта үш өсімдік белдеуі бар: орманды-шалғынды дала, субальпі және альпі. Орман аймағының ең төменгі бөлігінде (теңіз деңгейінен 1300— 1700 м) жапырақты, негізінен жабайы жемісті ормандар басым, олар алма, өрік, долана, көктерек пен талмен, сондай-ақ үшқат бұтағымен, итмұрын, теңіз шырғанақ, бөріқарақат, таңқурай бұталары. Олардың ауданы кішкентай, 150 гектардан сәл асады. Жапырақты ормандардың үстінде қылқан жапырақты ағаштар өседі, онда тек шетен, тал және ырғай майда ағаштармен араласқан Шренк шыршасы бар. Орманның жоғарғы шекарасында Сібір аршасының бұталарының телімдері жиі кездеседі.

Субальпі белдеуінде шырша жеке тоғай болып өседі, жыралар мен аңғарлардың бойымен тармақталып, альпі белдеуіне дейін көтеріледі. Орман негізінен солтүстік беткейлерді жабады, оңтүстігінде, төменгі орман белдеуі аймағында негізінен дала өсімдіктері өседі. Мұнда Бремер атқонағы, Генешин бозоты, жусан, садақбоз қау жиі кездеседі. Батыс және шығыс беткейлері, әдетте, өзен аңғарларымен түйісетін жерлер, сондықтан шалғындар жиі кездеседі, олардың өсімдіктері қоңыроттан, балдырғаннан, еркекшөптен, қоңыраугүлден, таспашөптен және т.б. тұрады. Субальпілік шалғындарда ботакөз, қазтамақ, теңгежапырақ, таран, мүйізшөп пен көкгүл кең таралған. Одан жоғарыда, альпілік шалғындарда – биік таулы аймақтардың қатал климатына бейімделген дәнді-түрлі шөпті жатаған топтар.

Алматы қорығы - жануарлар әлеміне қатты әсер ететін жартастардың күрделі бедері мен мозаикасы. Мұнда сүтқоректілердің 64 түрі және құстардың 200-ге жуық түрі кездеседі. Қарақұйрық пен арқар шөлді-дала бөлігінде, Қалқан аймағын мекендейді, онда бірнеше ормансыз үстірттер құрғақ шұңқырлар желісімен қиысады. Кейбір жерлерде дала жайылымдары өте жақсы, бұл жануарлардың қалыпты өмір сүруіне мүмкіндік береді. Алайда қыста жайылымдар оларды жеткілікті мөлшерде қоректендіруге келмейді, сондықтан жануарлар қорықтан тыс жерлерге көшуге мәжбүр болады.

Тау бөлігінде елік, марал, қабан және Сібір таутекесі жиі кездеседі. Алғашқы үш түрі аз, бұл негізінен қардың терең болуына, сондай-ақ қысқы жемнің жетіспеушілігіне байланысты. Сібір таутекесі әлдеқайда көп. Олар субальпілік және альпілік аймақтарда, орманның жоғарғы шекарасында, ашық жартастар мен тасты шөгінділер аймағын мекендейді, алайда олар кейде орман аймағына келіп тұрады. Қыста, қар тереңдегенде кезеңінде таулы аймақтың тұяқтылары кейде таулардың оңтүстік беткейлеріне қоныс аударады, онда қар мүлдем болмайды немесе ол тез еріп кетеді. Әдетте мұндай учаскелер қорықтан тыс, қорғау аймағында орналасқан.

Барс қорықта сирек кездеседі әрі жылда кездесе бермейді. Оның тіршілік әрекетінің іздері тек биік таулы аймақтарда, осы үлкен мысықтың негізгі құрбаны – Сібір таутекесі мекендейтін жерлерде байқалады. Сілеусін жиі кездеседі, бірақ оның саны аз. Орта таулы шыршалы орманда өмір сүретін ақ тырнақты қоңыр аюлар да аз, бірақ жабайы жемістердің пісіп-жетілу кезеңінде олар алма мен өрікпен қоректенетін жапырақты ормандарға түседі. Қасқырлар қорықта негізінен жазда жүреді, қыста олар әдетте қорық шекарасындағы таулы жайылымдарда жайылатын үй жануарларының табындарының соңынан қоныс аударады. Түлкі ормансыз таулы жерлерде тұрады. Алайда қыста ол төменірек, орман аймағына ойысады.

Алматы қорығында сусарлар молынан кездеседі. 60-шы жылдардың басында Іле Алатауына әкелінген борсық, кәмшат, тас сусары, ақкіс те осы жердің тұрақты мекендеушілері. Басқаларға қарағанда сусар жиі кездеседі. Ол орман алқабының бүкіл аймағында тіршілік етеді, кейде тіпті тау бөктерінен көруге болады. Жыл мезгіліне байланысты ол кеміргіштермен қоректенетін орманның жоғарғы шекарасынан (қарсыз кезеңде) жапырақты орманға (қыста) ауысады, онда ол жемістермен, жидектермен және кездейсоқ ұсақ жануарлар мен құстармен қоректенеді.

Қорықта биік тауларда, альпілік және субальпілік шалғындар аймағында, тасты шөгінділерде тұратын қызыл шақылдақтар көп. Кейбір сілемдердің оңтүстік беткейлерінде сұр суырлардың шағын отарын кездестіруге болады; мұнда 60-жылдардың басында Іле Алатауының ормандарына бейімделген ақтиіндер де жүреді. Мында қарақас тышқан, тәңіртаулық тышқан, сұр атжалман, соқыртышқан, тау боз, орман және кәдімгі тоқалтіс, орман қаптесері, тәңіртаулық және кішкентай қоңыр тістер, мұртты жарқанат, ергежейлі жарқанат, құлақты жарқанат және кеш жарқанат бар. Есік алқабында кейде құм қоян жүреді.
Шырша ормандарында шырша қайшыауызы шыршалар, балқарағай торғайы, көптеген ұсақ қауырсынды жануарлар жиі кездеседі: орман жадырағы, шиқылдақ, ақжағал шөже, тәңіртаулық шымшық, көк басты қызылқұйрық, қаратамақ содырғы. Орман байғызы, үш саусақты тоқылдақ, қаршыға жапалақ, құлақты жапалақ, қара қарға және үкі де осы жердің тіршілік иелері. Өзен аңғарларында, арна маңы учаскелерінде көптеген қоңыр және кәдімгі сушылқара, бақ айқабағы, сұр сандуғаш, алабұлбұл бар. Мұнда көкқұс пен үнді сарықасы да жиі кездесіп қалып жатады. Альпілік және субальпілік белдеулерде жарқұс, арша ементұмсығы, әсем шымшық, қызыл тамақ бұлбұл, арша құралайы, тау жадырағы, Алтай құнағы, қызылтұмсық шауқарға, Алтай мүсіні, қызыл бауыр қызылқұйрық, тау маңқы және т.б. Қорықта сондай-ақ тұрады сақалтай, ұлар, кекілік, құр және тіпті қырғауыл мекен етеді. Бауырымен жорғалаушылардан алай жалаңкөзі, боз жылан және көлбақа кездеседі.

Алматы қорығының ғылыми зерттеу бағыты – құнды өсімдіктер мен жануарлардың экологиясын кешенді зерттеу, қорықта қорғалатын биогеоценоздардың қалыпты өмір сүруіне әсер ететін факторларды анықтау.